Kiedy Imperium Rzymskie było u szczytu swej potęgi, zasięg cesarza rozciągał się od zalanych deszczem wzgórz północnej Anglii po spieczone pustynie Arabii Saudyjskiej. Ale kiedy wszystko zaczęło się psuć? Dlaczego Rzym upadł?

Odpowiedź, jak się okazuje, nie jest prosta. Niektórzy twierdzą, że złupienie Rzymu przez Wizygotów w 410 r. n.e. jest równie dobrym wyznacznikiem końca, podczas gdy inni twierdzą, że dopiero średniowiecze ostatecznie zakończyło okres panowania imperium. W dużej mierze zależy to od tego, o jakim Rzymie mówimy. W 395 r. n.e. Imperium Rzymskie zostało podzielone na dwie części, które później były zarządzane oddzielnie jako Cesarstwo Zachodniorzymskie ze stolicą w Rzymie i Bizantyjskie Cesarstwo Wschodniorzymskie z Konstantynopolem (współczesny Stambuł) jako stolicą.

"Mamy tendencję do myślenia o Bizantyjczykach jako o osobnym ludzie i państwie od Rzymian, ale oni nazywali siebie "Romanoi" i postrzegali siebie jako obywateli rzymskiego rządu" - powiedziała Kristina Sessa, profesor nadzwyczajny historii na Uniwersytecie Stanowym Ohio. 

Losy tych dwóch jurysdykcji nieuchronnie się rozeszły. Zachodnie Cesarstwo Rzymskie uległo fragmentacji, a poszczególne prowincje w ciągu kilkudziesięciu lat od podziału podupadły gospodarczo i politycznie. Wschodnie Cesarstwo Rzymskie było tymczasem stosunkowo zamożne przez kilka stuleci. 

Cesarstwo zachodniorzymskie upadło z powodu pełzającej utraty scentralizowanej kontroli. Czasami miało to miejsce w związku z najazdami nierzymskich plemion, a działo się to przez zdrajców z rzymskiego establishmentu. Trudno dokładnie określić moment, w którym Rzym utracił kontrolę nad danym terytorium, ponieważ w przeciwieństwie do dekolonizacji imperiów w XX wieku, rzadko dochodziło do sporządzania i podpisywania dokumentów i deklaracji niepodległości. Zdarzały się jednak przełomowe bitwy - między 460 a 480 rokiem n.e. Wizygotom udało się zająć znaczną część dzisiejszej Francji. Jednak upadek zachodniego Rzymu był dość stopniowym, mglistym procesem, w którym kolonie, jedna po drugiej, przestawały być realistycznie podporządkowane rzymskiemu cesarzowi. Zamiast tego coraz częściej władzę sprawowali autonomiczni lokalni przywódcy. 

W szczytowym okresie imperium rzymskie rozciągało się na wszystkie kontynenty, ale w końcu uległo fragmentacji i ustąpiło miejsca rywalizującym ze sobą potęgom. W niektórych przypadkach byli to rzymscy uzurpatorzy, którzy używali zamachów stanu, aby przejąć władzę. W innych przypadkach na czele tych autonomicznych regionów stały tak zwane barbarzyńskie reżimy. Ale barbarzyńcy - tacy jak Frankowie, Sasi i Wandale - nie byli po prostu najeźdźcami z obcych ziem, którzy niszczyli słabszy Rzym. Nie oddaje to do końca charakteru i pochodzenia tych grup. Mapy zamieszczone w wielu podręcznikach, które prezentują strzałki z trasami najeźdźców przybywających do imperium z zewnątrz i przejmujących je są mocnym uproszczeniem sprawy lub wręcz zwykłym błędem. Wielu z barbarzyńców było koalicjami żołnierzy, którzy pracowali z i dla Imperium Rzymskiego przez kilka pokoleń.

Ci barbarzyńcy żyli i pracowali wewnątrz Imperium Rzymskiego, w imieniu Imperium Rzymskiego, przez dziesięciolecia, jeśli nie wieki. To dało im możliwość nauczenia się rzymskiej taktyki i doświadczenia, które następnie zastosowali przeciwko imperium, co doprowadziło do serii druzgocących porażek Rzymian. Rzymska granica nie była granicą w nowoczesnym rozumieniu państwa narodowego. Był to po prostu region zmniejszających się wpływów rzymskich, gdzie ludzie poruszali się swobodnie. 

W tym kontekście łatwo jest zrozumieć, jak granica mogła się kurczyć z czasem. Bez państwa centralnego podatki nie były już regularnie pobierane na większości obszarów Zachodu, co oczywiście miało wpływ na wojsko. Malejące wpływy z podatków sprawiały, że Rzymowi coraz trudniej było zebrać wystarczającą liczbę legionów, by odzyskać ziemie zajęte przez barbarzyńców.

Podczas gdy Cesarstwo Rzymskie w Europie Zachodniej stopniowo i konsekwentnie chyliło się ku upadkowi, Rzymianie na Wschodzie nie ustawali w wysiłkach. Wschód pozostał skonsolidowany i skupiony wokół Konstantynopola. Upadek Cesarstwa wschodzniorzymskiego z kolei był jednak w dużym stopniu spowodowany przez zewnętrznych najeźdźców.

W VII i VIII wieku Imperium Wschodnie zaczęło ulegać podobnej politycznej fragmentacji, choć w tym przypadku mówimy o zewnętrznych armiach i reżimach: Persach, Słowianach i Arabach. Jednak dopiero w 1453 roku, kiedy Osmanowie splądrowali Konstantynopol, możemy powiedzieć, że Imperium Rzymskie naprawdę się skończyło.