Przyczyny upadku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich były złożone i nawarstwiały się (nieraz) przez wiele dziesięcioleci istnienia państwa. Gwoździami do trumny ZSRR można nazwać przynajmniej kilka zdarzeń lub zjawisk, zarówno na wewnętrznym "podwórku" jak i związanych z działaniami zewnętrznymi. 

Jako ostateczną datę rozpadu ZSRR uznaje się 26 grudnia 1991 roku. Dzień wcześniej Michaił Gorbaczow, ówczesny pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) i przywódca państwa, podał się do dymisji. 26 grudnia ostatni raz została opuszczona flaga Związku Radzieckiego i zastąpiona przez flagę Rosji.

Kluczowe przyczyny wewnętrzne rozpadu ZSRR

Kryzys gospodarczy 

Gospodarka Związku Radzieckiego, po wielu latach funkcjonowania w opozycji do wolnego rynku była w zapaści. Składało się na to wiele czynników jak zaangażowanie w wyścig zbrojeń ze Stanami Zjednoczonymi, trwająca 9 lat interwencja zbrojna w Afganistanie, która pochłaniała olbrzymie ilości kapitału, materiałów i ludzi, prowadzenie w sposób zacofany technologicznie i organizacyjnie (przez to często nierentowny) olbrzymich gałęzi gospodarki jak np. górnictwo. 

Porażka programu reform zwanego Pierestrojką

Po śmierci Sekretarza Generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) Konstantina Czernienko stery objął Michaił Gorbaczow. Gorbaczow był zwolennikiem odejścia od doktryny Breżniewa, która zakładała ograniczenie suwerenności państw w strefie wpływów ZSRR, co przyspieszyło erozję systemów komunistycznych w państwach Europy Środkowo-Wschodniej. Gorbaczow chciał zreformować państwo i w tym celu ogłosił i zaczął wdrażać plan reform zwany pierestrojką. Reformy nie zadowoliły ani konserwatywnych komunistów, którzy zdecydowanie się im sprzeciwiali (zbyt wolnorynkowe), ani radykalnych piewców wolnego rynku z Borysem Jelcynem na czele (za mało wolnorynkowe). 

Ogłoszenie niepodległości przez Estońską SSR 

Data 16 listopada 1988 czyli data ogłoszenia niepodległości przez Estońską Socjalistyczną Republikę uznawana jest za początek samej formalnej procedury rozpadu ZSRR. Władze związku wysłały wojsko, aby krwawo stłumić działania niepodległościowe. Nie zatrzymało to już jednak lawiny, która sprawiła, że w ciągu najbliższych trzech lat (do roku 1991) ze Związku wydzieliło się 15 nowych państw (w tym Rosja):

• Armenia
• Azerbejdżan
• Białoruś
• Estonia
• Gruzja
• Kazachstan
• Kirgistan
• Łotwa
• Litwa
• Mołdawia
• Rosja
• Tadżykistan
• Turkmenistan
• Ukraina
• Uzbekistan

Kluczowe przyczyny zewnętrzne rozpadu ZSRR

Jesień Ludów (lub Jesień Narodów)

Jesień ludów to określenie proces upadku rządów komunistycznych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, czyli obszarach strefy wpływów ZSRR po II Wojnie Światowej. Jesień ludów doprowadziła do odrzucenia zwierzchnictwa Związku Radzieckiego i komunizmu jako ustroju politycznego w następujących krajach:

• Czechosłowacka Republika Socjalistyczna
• Ludowa Republika Bułgarii
• Niemiecka Republika Demokratyczna
• Polska Rzeczpospolita Ludowa
• Socjalistyczna Republika Rumunii
• Węgierska Republika Ludowa

Rewolucja została zapoczątkowana przez obrady Okrągłego Stołu w Polsce w roku 1989, do którego doprowadziły wcześniejsze utworzenie wolnych związków zawodowych (z Solidarnością na czele), ogólnonarodowe strajki i wystąpienia przeciwko władzy komunistycznej.

Obniżka cen ropy na światowych rynkach

Ronald Reagan, prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej w latach 1981-1989, namówił Saudów (rodzinę władającą Arabią Saudyjską), aby zwiększyli wydobycie i zalali rynek tanią ropą naftową. W tym czasie ropa naftowa była jedyny zasobem, który Związek Radziecki był stanie wymienić na twardą walutę (dolary) i dzięki niej utrzymywać się w międzynarodowej wymianie handlowej. Pozbawienie Sowietów przychodów z kluczowego towaru eksportowego spowodowało jeszcze większe pogłębienie się i tak dramatycznej już sytuacji gospodarczej. Różne szacunki mówią o stratach ZSRR z tytułu obniżonych cen ropy wynoszących ok. 20 miliardów dolarów rocznie.